Haftalık çalışma mühleti ve iş günü sayısı, Sanayi Devrimi’nden bu yana geriliyor. Bu süreçte birçok ülkede haftalık çalışma mühleti 40 saatin altına düşerken iş günü sayısının 4’e indirilmesiyle ilgili teşebbüsler yaygınlaşıyor. Belçika, Gambiya ve Litvanya üzere kimi ülkelerde 4 günlük mesai programına geçilirken Kaliforniya-ABD, Avusturalya, Güney Afrika, İngiltere, İrlanda, İskoçya, İspanya ve Kanada’da da bu maksatla denemeler yapılıyor. 21 Kasım 2022’de yürürlüğe giren yasa ile Belçika’da kamu ve özel dal çalışanlarına günde 9,5 saatlik 4 iş günü ya da 7,6 saatlik 5 iş günü olmak üzere iki mesai programından birini seçme hakkı verildi.
4 günlük mesai programı, çalışanlara ve işletmelere çeşitli avantajlar sağlıyor. Bu durum, yakın gelecekte bu mesai programının öbür ülkelere de yayılmasını gündeme getirecektir.
İŞ YERİ ŞARTLARI UYGUN OLMALI
4 günlük mesai programı, standart olarak 5 ya da 6 günde gerçekleştirilen haftalık çalışma mühletinin 4 iş gününe sıkıştırılmasını söz eder. Bu açıdan 4 günlük mesai, günlük çalışma saatinin uzamasını gerektiriyor. Örneğin, Türkiye’de 5 günlük bir iş programı için günlük mesai müddeti 9 saat, 6 günlük için ise 7,5 saat. Hasebiyle 4 günlük bir mesai programı günlük 2 yahut 3,5 saat ek çalışma gerektirecektir.
4 günlük çalışma haftası için öncelikle iş yeri şartlarının uygun olması gerekiyor. Bu açıdan bilhassa beyaz yakalı hizmet kesimi çalışanları ortasında daha kolay formda uygulanabilecektir. Özellikle proje bazlı çalışanlar için haftalık 4 günlük bir mesai programı daha başarılı uygulama alanı bulacaktır.
Buna karşılık 4 günlük bir çalışma programı her iş yeri için uygun olmayabilir. Bilhassa 7/24 (sağlık, otelcilik, güvenlik gibi) ya da 7 gün faaliyette bulunan iş yerlerinde (market, restoran gibi) bu uygulamaya geçmek daha güç olacaktır. Ayrıyeten bir şirketin çalışma programı diğer firmalarla yakından irtibatlıysa 4 günlük mesai sistemine geçmek de kolay olmayacaktır. Örneğin, bir bankanın günlük paklığını yapan tedarikçi bir şirket, müşterisi olan banka 4 günlük çalışma programına geçmeden bu tarafta bir adım atamayacaktır.
Öte yandan günlük daha uzun çalışma mühleti, rutinleşmiş iş yeri nizamını de bozabilir. Örneğin, daha uzun çalışma, ek mola ve yemek muhtaçlığını da gündeme getirecektir. Keza iş yerindeki çalışanlara sağlanan kreş ya da servis saatlerinin buna uygun halde düzenlenmesi de gerekecektir.
4 günlük iş haftası programına geçmek isteyen bir iş yeri, insan kaynakları sistemini de revize etmek durumunda kalacaktır. Öncelikle, iş yeri şartlarına uygun esnekleştirilmiş bir “Çalışma Mühletleri Programı” oluşturulmalıdır. Ayrıyeten misyon tariflerine, ilgili bireylerin çalışma saatleri eklenmelidir. Mesai programının başlangıç ve bitiş saatleri yıllık programlarla saptanmalı ve çalışanlara evvelce duyurulmalıdır. Ayrıyeten proje temelli çalışma modeline geçilmeli ve amaçlara dayalı performans kıymetlendirme sistemi oluşturulmalıdır. Benzeri biçimde telafi çalışması gerektirecek durumlar (belli haftalarda 5 ya da 6 gün mesai gerekebilir) yıllık olarak saptanmalıdır.
PERSONELİN ŞARTLARI UYGUN OLMALI
Çalışanların daha kısa mesai haftasını olumlu karşıladıklarını gösteren araştırmalar, iş tatmini, ömür kalitesi ve mutluluğun mesai mühleti ile yakından bağlantılı olduğunu ortaya koyuyor fakat 4 günlük bir mesai programı, çalışanlar için her vakit uygun olmayabilir. Hakikaten Belçika’da yapılan bir araştırma, tam vadeli çalışanların yalnızca yüzde 37’sinin 4 günlük mesai programını tercih etmeyi düşündüğünü gösteriyor zira 4 günlük bir mesai programı sonucunda uzayan günlük çalışma saatleri birtakım sıkıntılara yol açma potansiyeline sahip. Örneğin, çocukların okul saatlerini günlük 7,5 ya da 9 saatlik mesaiye nazaran düzenlemiş olan bir kişi için daha uzun müddet çalışmak (ilave 2 yahut 3,5 saat) bu rutini bozacaktır. Ayrıyeten günlük çalışma saatlerinin uzaması, alışveriş, paklık ya da akşam yemeğinin hazırlanması üzere günlük rutin aile sorumluluklarını da olumsuz etkileyebilir. Benzeri biçimde iş sonrası bir eğitim programına katılan çalışanlar için de günlük mesai mühletinin uzaması önemli bir sorun olacaktır.
MEVZUATIN UYGUNLUĞU
4 günlük mesai programı, mevzuatın uygunluğuna da bağlıdır. Ülkemizdeki mevzuat buna imkan sağlıyor. 4857 sayılı İş Yasası kapsamında dileyen özel dal patronu haftalık 6 iş günü yerine 5 ya da 4 günlük bir iş haftası tercih edebilir. Bilhassa hizmet dalında birçok iş yeri haftada 5 gün çalışıyor. Bu açıdan özel şirketler, günlük en üst limit olan 11 saatlik çalışma ile toplamda 4 günlük 44 saatten oluşan bir mesai nizamına geçebilirler.
DİĞER MÜMKÜN SORUNLAR
4 günlük bir mesai programı fiyatlarda ve müşteri ilgilerinde de meseleler yaratabilir. Haftalık çalışma mühletinin azalması ile birlikte gerçekleşecekse fiyatın yine düzenlenmesi gündeme gelebilir. Örneğin, haftalık 45 saat ve 5 gün yerine haftada 40 saat ve 4 günlük bir iş programına geçen bir işletmede çalışma mühletinin 5 saat düşmesi (yaklaşık yüzde 9 azalması manasına geliyor), fiyatların de birebir oranda düşmesini gerektirebilir, bunun da iş yerinde meselelere yol açması olası.
Müşteriler açısından ise örneğin, bir bankanın rutin 5 günlük çalışma sistemine alışmış müşterilerinin 4 günlük mesai programına ahenk sağlaması vakit alabilir. Bu geçiş süreci kimi müşterilerin reaksiyonlarına yol açabilir hatta müşteri kayıplarına neden olabilir.
UYGULAMA YAYGINLAŞABİLİR Mİ
Küresel seviyede entegre olmuş bir ekonomik tertipte haftalık çalışma mühleti ve iş günü sayısındaki gerilemenin vakitle öbür ülkelere yayılması kaçınılmaz. Esnek çalışma haftası düzenlemeleri (esnek çalışma, uzaktan çalışma yahut sıkıştırılmış iş haftası gibi) çabucak her ülkede giderek daha fazla uygulama alanı buluyor. Bu kapsamda gündeme gelen 4 günlük iş haftası programının yakın gelecekte ekonomik manada düzgünleşme gösteren ülkelerde de yaygınlaşacağı öngörülebilir. Bilhassa ekonomik gelişimini tamamlamış ülkelerdeki firmaların tedarikçisi pozisyonunda olan ülkelerdeki şirketler de ana firmanın 4 günlük çalışma nizamına geçmesiyle misal bir mesai sistemine geçmek zorunda kalabilirler. Gerçekten bugün prestijiyle 18 ülkede ulusal, lokal ya da şirket seviyesinde bu gayeyle teşebbüsler yapılıyor.
MUHTEMEL SONUÇLAR
Küresel seviyede işletmeler, çalışanlarının verimliliğini ve iş ortamını güzelleştirmeye dönük stratejiler geliştiriyor. 4 günlük mesai haftası, hem şirketlere hem de çalışanlara çeşitli avantajlar sağlıyor. Örneğin, 1 ya da 2 gün daha az çalışma, şirketlere elektrik, su, ısıtma, klima, yemek ve servis üzere temel masraflarda tasarruf sağlayacaktır.
Çalışanlar da 4 günlük bir iş haftasında en az yüzde 20’lik ek boş vakit kazanacaktır. Ayrıyeten ulaşım maliyetlerinden de tasarruf edilecektir. Bu biçimde iş tatmini artacak, yorgunluk ve çok çalışmaktan kaynaklanan ruhsal yıpranma azalacaktır. Nihayet haftada 4 gün mesai programı, aile kurumunu ve nüfus artışını da destekleyecektir.